Suy niệm tĩnh tâm của LM Timothy Radcliffe, OP, dành cho Thượng Hội đồng
Chúng ta được mời gọi bước đi trên con đường hiệp hành trong tình bạn. Nếu không, chúng ta sẽ chẳng đi đến đâu. Tình bạn, với Thiên Chúa và với nhau, bắt nguồn từ niềm vui được ở bên nhau nhưng chúng ta cần lời nói. Tại Caesarea Philipphê, cuộc trò chuyện tan vỡ. Chúa Giêsu đã gọi Phêrô là “Satan”, kẻ thù. Trên núi, Phêrô vẫn không biết phải nói gì nhưng họ bắt đầu lắng nghe Ngài và cuộc trò chuyện có thể bắt đầu lại khi họ hành trình đến Giêrusalem.
Trên đường đi, các môn đệ cãi nhau, hiểu lầm Chúa Giêsu và cuối cùng bỏ rơi Ngài. Sự im lặng trở lại. Nhưng Chúa Phục Sinh hiện ra và ban cho họ những lời chữa lành để nói với nhau. Chúng ta cũng cần những lời chữa lành vượt qua những ranh giới chia rẽ chúng ta: ranh giới ý thức hệ của cánh tả và cánh hữu; những ranh giới văn hóa phân chia lục địa này với lục địa khác, những căng thẳng đôi khi chia rẽ đàn ông và phụ nữ. Những lời chia sẻ là huyết mạch của Giáo hội chúng ta. Chúng ta cần tìm ra những lời chia sẻ đó vì thế giới của chúng ta, nơi bạo lực được thúc đẩy bởi sự bất lực của con người trong việc lắng nghe. Cuộc trò chuyện dẫn đến sự hoán cải.
Cuộc trò chuyện nên bắt đầu như thế nào? Trong sách Khởi nguyên sau cuộc Sa ngã, có một sự im lặng khủng khiếp. Sự hiệp thông thầm lặng của Vườn địa đàng đã trở thành sự im lặng của sự xấu hổ. Adam và Eva trốn. Thiên Chúa có thể vượt qua vực thẳm đó như thế nào? Thiên Chúa kiên nhẫn chờ đợi cho đến khi họ mặc quần áo để che giấu sự ngượng ngùng. Bây giờ họ đã sẵn sàng cho cuộc trò chuyện đầu tiên trong Kinh Thánh. Sự im lặng bị phá vỡ bằng một câu hỏi đơn giản: “Ngươi đang ở đâu?” Đó không phải là một yêu cầu cung cấp thông tin. Đó là một lời mời gọi bước ra ánh sáng và đứng trước mặt Thiên Chúa một cách tỏ tường.
Có lẽ đây là câu hỏi đầu tiên mà chúng ta nên dùng để phá vỡ sự im lặng ngăn cách chúng ta. Không phải: “Tại sao bạn lại có những quan điểm lố bịch về phụng vụ như vậy?” Hoặc “Tại sao bạn lại là một con khủng long dị giáo hoặc gia trưởng?” hoặc “Tại sao bạn lại điếc với tôi?” Nhưng “Bạn ở đâu?” “Bạn lo lắng về điều gì?” Đây chính là Ta”. Thiên Chúa mời Ađam và Eva ra khỏi nơi ẩn náu để được nhìn thấy. Nếu chúng ta cũng bước ra ánh sáng và để mọi người nhìn nhận mình là ai, chúng ta sẽ tìm được lời nói cho nhau. Trong quá trình chuẩn bị cho Thượng Hội đồng này, thường thì chính các giáo sĩ là những người ngần ngại nhất trong việc bước ra ánh sáng và chia sẻ những lo lắng và nghi ngờ của mình. Có lẽ chúng ta sợ bị nhìn thấy trần trụi. Làm sao chúng ta có thể khuyến khích nhau không sợ trần trụi?
Sau Sự Phục Sinh, sự im lặng của ngôi mộ lại bị phá vỡ bởi những câu hỏi. Trong Tin Mừng Gioan, “Tại sao bà khóc?” Trong Luca, “Tại sao bạn tìm kiếm người sống giữa những người chết?” Khi các môn đệ trốn đi Emmau, lòng họ tràn đầy giận dữ và thất vọng. Những người phụ nữ tuyên bố đã nhìn thấy Chúa, nhưng họ chỉ là phụ nữ. Như ngày nay đôi khi, phụ nữ dường như không được tính đến! Các môn đệ đang chạy trốn khỏi cộng đoàn Giáo Hội, giống như rất nhiều người ngày nay. Chúa Giêsu không chặn đường họ hay lên án họ. Ngài hỏi “Anh em đang nói về cái gì vậy?” Những hy vọng và thất vọng đang khuấy động trong lòng các anh là gì? Các môn đệ đang nói chuyện một cách giận dữ. Tiếng Hy Lạp có nghĩa đen là “Những từ ngữ mà bạn đang ném vào nhau là gì?” Vì thế Chúa Giêsu mời gọi họ chia sẻ cơn giận của mình. Họ đã hy vọng rằng Chúa Giêsu sẽ là người cứu chuộc dân Israel, nhưng họ đã lầm. Ngài đã thất bại. Vì vậy, Ngài bước đi cùng họ và mở lòng đón nhận sự tức giận và sợ hãi của họ.
Thế giới của chúng ta tràn ngập sự tức giận. Chúng ta nói về chính trị của sự tức giận. Một cuốn sách gần đây có tên là American Rage – Cơn thịnh nộ của người Mỹ. Sự tức giận này cũng lây nhiễm vào Giáo hội của chúng ta. Một sự tức giận chính đáng trước việc lạm dụng tình dục trẻ em. Phẫn nộ trước vị trí của phụ nữ trong Giáo hội. Tức giận với những người bảo thủ khủng khiếp hoặc những người theo chủ nghĩa tự do khủng khiếp. Chúng ta có giống như Chúa Giêsu, dám hỏi nhau: “Anh em đang nói về điều gì vậy? Tại sao anh em giận dữ?’ Chúng ta có dám nghe câu trả lời không? Đôi khi tôi cảm thấy chán ngấy việc phải nghe những lời giận dữ này. Tôi không thể chịu đựng được nữa khi nghe thêm nữa. Nhưng tôi phải lắng nghe, như Chúa Giêsu đã làm, khi đi đến Emmau.
Nhiều người hy vọng rằng trong Thượng Hội đồng này tiếng nói của họ sẽ được lắng nghe. Họ cảm thấy bị phớt lờ và không có tiếng nói. Họ đúng. Nhưng chúng ta sẽ chỉ có tiếng nói nếu chúng ta lắng nghe trước tiên. Chúa gọi đích danh con người. Abraham, Abraham; Môsê, Samuel. Họ trả lời bằng tiếng Do Thái đẹp đẽ Hinneni, “Tôi đây”. Nền tảng sự tồn tại của chúng ta là Thiên Chúa gọi tên từng người chúng ta và chúng ta lắng nghe. Không phải kiểu Descartes “Tôi nghĩ nên tôi tồn tại” mà là tôi nghe nên tôi tồn tại. Chúng ta ở đây để lắng nghe Chúa và lắng nghe nhau. Người ta thường nói chúng ta có hai tai nhưng chỉ có một miệng! Chỉ sau khi nghe mới có lời nói.
Chúng ta lắng nghe không chỉ những gì mọi người đang nói mà cả những gì họ đang cố gắng nói. Chúng ta lắng nghe những lời không nói ra, những lời mà họ đang tìm kiếm. Có một câu nói của người Sicilia: “La miglior parola è quella che non si dice” [1] “Lời hay nhất là lời chưa được nói ra”. Chúng tôi lắng nghe xem họ đúng như thế nào, phần nào sự thật của họ, ngay cả khi những gì họ nói là sai. Chúng ta lắng nghe với niềm hy vọng chứ không phải khinh miệt. Chúng tôi có một quy định về Tổng Tu Nghị của Dòng Đa Minh. Những gì anh em nói không bao giờ là vô nghĩa. Nó có thể được thông tin sai, phi logic, thực sự sai. Nhưng đâu đó trong lời nói sai lầm của họ là một sự thật tôi cần được nghe. Chúng ta là những kẻ khất sĩ đi tìm sự thật. Các tu sĩ đầu tiên đã nói về Thánh Đaminh rằng “Ngài hiểu mọi sự nhờ trí thông minh khiêm nhường của mình” [2] .
Có lẽ các Dòng tu có điều gì đó để dạy Giáo hội về nghệ thuật đối thoại. Thánh Biển Đức dạy chúng ta tìm kiếm sự đồng thuận; Thánh Đa Minh thích tranh luận, Thánh Catarina Siena thích trò chuyện, và Thánh Ignatius Loyola, nghệ thuật phân định. Thánh Philip Neri, vai trò của tiếng cười.
Nếu chúng ta thực sự lắng nghe, những câu trả lời có sẵn của chúng ta sẽ bốc hơi. Chúng ta sẽ im lặng và không nói nên lời, giống như Dacaria trước khi ông cất lên tiếng hát. Nếu tôi không biết phải trả lời thế nào trước nỗi đau đớn hay bối rối của anh chị em tôi, tôi phải hướng về Chúa và xin cho biết cách nói. Sau đó cuộc trò chuyện có thể bắt đầu.
Cuộc trò chuyện cần một bước nhảy vọt giàu trí tưởng tượng vào kinh nghiệm của người khác. Nhìn bằng mắt, nghe bằng tai. Chúng ta cần thâm nhập vào bên trong làn da của họ. Lời nói của họ xuất phát từ kinh nghiệm nào? Họ mang theo nỗi đau hay hy vọng gì? Họ đang đi trên hành trình nào?
Đã có một cuộc tranh luận sôi nổi về việc rao giảng trong Tổng Tu nghị Đa Minh về bản chất của việc rao giảng, luôn là một chủ đề nóng bỏng đối với các tu sĩ Đa Minh! Tài liệu được đề xuất cho Tu Nghị hiểu việc rao giảng như một cuộc đối thoại: chúng ta tuyên xưng đức tin của mình bằng cách bước vào cuộc trò chuyện. Nhưng một số kinh sĩ mạnh mẽ không đồng ý, cho rằng điều này gần giống với thuyết tương đối. Họ nói “Chúng ta phải dám rao giảng sự thật một cách dạn dĩ”. Dần dần, người ta thấy rõ rằng những người anh em đang tranh cãi nói về những kinh nghiệm rất khác nhau.
Tài liệu này được viết bởi một sư huynh ở Pakistan, nơi mà Kitô giáo nhất thiết phải đối thoại thường xuyên với Hồi giáo. Ở Châu Á, không có việc rao giảng mà không có đối thoại. Những anh em phản ứng mạnh mẽ với văn kiện này chủ yếu là người Liên Xô cũ. Đối với họ, ý tưởng đối thoại với những người đã cầm tù họ chẳng có ý nghĩa gì. Để vượt qua sự bất đồng, lập luận hợp lý là cần thiết nhưng chưa đủ. Bạn phải tưởng tượng tại sao người khác lại giữ quan điểm của mình. Kinh nghiệm nào đã dẫn họ đến quan điểm này? Họ phải chịu những vết thương gì? Niềm vui của họ là gì?
Điều này đòi hỏi phải lắng nghe bằng tất cả trí tưởng tượng của một người. Tình yêu luôn là chiến thắng của trí tưởng tượng, còn hận thù là sự thất bại của trí tưởng tượng. Hận thù là trừu tượng. Tình yêu là đặc thù. Trong cuốn tiểu thuyết Sức mạnh và vinh quang của Graham Greene, người anh hùng, một linh mục tội nghiệp yếu đuối, nói: “Khi bạn nhìn thấy những nếp nhăn ở khóe mắt, hình thù của cái miệng, mái tóc mọc ra như thế nào, bạn không thể ghét được. Sự căm ghét chỉ là sự thất bại của trí tưởng tượng mà thôi.”
Chúng ta cần vượt qua các ranh giới không chỉ về cánh tả và cánh hữu, hay ranh giới văn hóa, mà cả ranh giới thế hệ. Tôi có đặc ân được sống với các bạn trẻ Đa Minh, những người có hành trình đức tin khác với tôi. Nhiều tu sĩ và linh mục thuộc thế hệ của tôi lớn lên trong những gia đình Công giáo mạnh mẽ. Đức tin thấm sâu vào đời sống hằng ngày của chúng ta. Cuộc phiêu lưu của Công đồng Vatican II là tiếp cận với thế giới trần tục. Các linh mục người Pháp đến làm việc trong các nhà máy. Chúng tôi bỏ thói quen và dấn mình vào thế giới. Một nữ tu tức giận khi thấy tôi mặc bộ đồ cũ đã thốt lên: “Sao bạn vẫn mặc thứ cũ kỹ đó?’
Ngày nay, nhiều người trẻ – đặc biệt là ở phương Tây nhưng ngày càng gia tăng ở khắp mọi nơi – lớn lên trong một thế giới trần tục, theo thuyết bất khả tri hoặc thậm chí là vô thần. Cuộc phiêu lưu của họ là khám phá Tin mừng, Giáo hội và truyền thống. Họ vui vẻ mặc bộ đồ của họ vào. Cuộc hành trình của chúng ta trái ngược nhau nhưng không mâu thuẫn nhau. Giống như Chúa Giêsu, tôi phải đồng hành với họ và tìm hiểu điều gì khiến tâm hồn họ phấn khích. “Bạn đang nói về cái gì vậy?” Bạn xem phim gì? Bạn yêu thích âm nhạc gì? Rồi chúng ta sẽ trao cho nhau những lời nói.
Tôi phải tưởng tượng họ nhìn tôi như thế nào! Tôi là ai trong cái nhìn của họ? Có lần tôi đạp xe quanh Sài Gòn với một đám đông bạn trẻ Đa Minh Việt Nam. Điều này đã xảy ra rất lâu trước khi khách du lịch trở nên phổ biến. Chúng tôi đi vòng qua góc đường thì thấy có một nhóm du khách người Tây. Họ trông to lớn, mập mạp và có màu sắc xấu xí kỳ lạ. Thật là kỳ quặc. Sau đó tôi nhận ra rằng tôi trông cũng giống như vậy!
Khi các môn đệ đi Emmaus, họ lắng nghe người lạ này gọi họ là những kẻ ngu ngốc và mâu thuẫn với họ. Người lạ này cũng đang tức giận! Nhưng họ bắt đầu thích thú với lời nói của ông ấy. Trái tim họ bừng cháy trong lòng. Trong Thượng Hội đồng, chúng ta có thể học được niềm vui ngây ngất khi có sự bất đồng dẫn đến sự hiểu biết sâu sắc không? Hugo Rahner, em trai của Karl Rahner (và dễ hiểu hơn nhiều!) đã viết một cuốn sách về những người đồng tính luyến ái, tính nhân văn vui tươi. [3] Chúng ta hãy học cách nói chuyện với nhau một cách vui chơi! Như Chúa Giêsu và người phụ nữ Samaria bên giếng đã làm trong Gioan chương 4.
Trong bài đọc thứ nhất hôm nay, chúng ta nghe rằng trong thời gian viên mãn, “Tại các quảng trường trong thành phố, đông đảo thiếu nhi nam nữ tới vui đùa” (Dacaria 8.5) Tin mừng mời gọi tất cả chúng ta hãy trở thành trẻ thơ: “Amen, ta nói cùng các ngươi, nếu các ngươi không trở lại và trở nên giống như trẻ nhỏ, thì các ngươi sẽ không được vào Nước Trời” (Mátthêu 18.3). Chúng ta chuẩn bị cho Nước Trời bằng cách trở nên vui tươi, trẻ thơ nhưng không trẻ con. Đôi khi trong Giáo Hội chúng ta bị buồn bã bởi sự trang nghiêm tẻ nhạt, không niềm vui. Chẳng trách người ta chán!
Vào đêm của thiên niên kỷ mới, trong khi chờ đợi ở Bờ Biển Ngà để bắt chuyến bay tới Angola, tôi ngồi trong bóng tối với các sinh viên Đa Minh, cùng uống bia và thoải mái trò chuyện về những gì thân thương nhất đối với chúng tôi. Chúng tôi vui mừng vì được trở nên khác biệt, có những trí tưởng tượng khác nhau. Niềm vui trong sự khác biệt! Tôi sợ mình sẽ lỡ chuyến bay nhưng đã trễ ba ngày! Sự khác biệt có tính màu mỡ, có tính sinh sản. Mỗi người chúng ta là kết quả của sự khác biệt tuyệt vời giữa nam và nữ. Nếu chúng ta trốn tránh sự khác biệt, chúng ta sẽ trở nên cằn cỗi và không có con cái trong gia đình và trong Giáo hội của mình. Một lần nữa, chúng tôi xin cảm ơn tất cả các bậc cha mẹ tại Thượng Hội đồng này! Các gia đình có thể dạy cho Giáo hội rất nhiều về cách đối phó với sự khác biệt. Cha mẹ học cách tiếp cận những đứa trẻ vốn đưa ra những lựa chọn khó hiểu nhưng vẫn biết rằng chúng vẫn có một mái ấm gia đình.
Nếu chúng ta có thể khám phá ra niềm vui khi tưởng tượng tại sao anh chị em chúng ta lại có những quan điểm mà chúng ta thấy kỳ quặc, thì một mùa xuân mới sẽ bắt đầu trong Giáo hội. Chúa Thánh Thần sẽ ban cho chúng ta ân huệ nói các ngôn ngữ khác nữa.
Hãy lưu ý rằng Chúa Giêsu không cố gắng kiểm soát cuộc trò chuyện. Ngài hỏi họ đang nói về điều gì; Ngài đi đến nơi họ đi chứ không phải nơi Ngài muốn đi; Ngài chấp nhận lòng hiếu khách của họ. Một cuộc trò chuyện thực sự không thể bị kiểm soát. Người ta buông mình theo hướng của cuộc trò chuyện đó. Chúng ta không thể đoán trước được cuộc trò chuyện đó sẽ đưa chúng ta đi đâu, tới Emmau hay Giêrusalem. Thượng Hội đồng này sẽ dẫn Giáo hội đến đâu? Nếu chúng ta biết trước thì việc tổ chức Thượng Hội đồng này nào có ích gì! Chúng ta hãy để cho chính mình được ngạc nhiên!
Do đó, cuộc trò chuyện thực sự có nhiều rủi ro. Nếu chúng ta cởi mở với người khác trong cuộc trò chuyện tự do, chúng ta sẽ được thay đổi. Mỗi tình bạn sâu sắc đều sinh ra một chiều kích hiện hữu và căn tính của tôi vốn chưa từng tồn tại trước đây. Tôi trở thành một người mà tôi chưa bao giờ trở thành trước đây. Tôi lớn lên trong một gia đình Công giáo bảo thủ tuyệt vời. Khi trở thành một tu sĩ Đa Minh, tôi kết bạn với những người thuộc hoàn cảnh khác, nền chính trị hoàn toàn khác, điều mà gia đình tôi cảm thấy lo lắng! Thế rồi tôi là ai khi về nhà ở với gia đình? Làm thế nào tôi có thể dung hòa được con người của tôi với gia đình và con người mà tôi đang trở thành với các tu sĩ Đa Minh?
Mỗi năm tôi làm quen với những tu sĩ Đa Minh mới gia nhập với những xác tín khác nhau và những cách nhìn thế giới khác nhau. Nếu tôi mở lòng với họ trong tình bạn, tôi sẽ trở thành ai? Ngay cả khi tôi đã cao tuổi, căn tính của tôi vẫn phải được để ngỏ. Trong tiểu thuyết Do Not Say We Have Nothing – Đừng nói chúng tôi không có gì cả – của Madeleine Thiên viết về những người Trung Quốc nhập cư vào Mỹ, một nhân vật đã nói: “Đừng bao giờ cố gắng trở thành một điều gì đó đơn chiếc, một con người không sứt mẻ. Nếu có quá nhiều người yêu thương bạn đến vậy, thành thật mà nói liệu bạn có thể là một thứ gì đó đơn độc không?” [4] Nếu chúng ta cởi mở với nhiều tình bạn, chúng ta sẽ không có một căn tính rõ ràng, được xác định chặt chẽ. Nếu chúng ta cởi mở với nhau trong Thượng Hội đồng này, tất cả chúng ta sẽ được thay đổi. Sẽ có một chút cái chết và sự phục sinh.
Một Tập sinh Dòng Đa Minh người Philippines có một tờ thông báo trước cửa nhà: “Hãy tha thứ cho tôi. Tôi là một công việc đang trong quá trình thực hiện.” Sự gắn kết nằm ở phía trước, trong ước trời. Khi đó con sói và con cừu trong mỗi chúng ta sẽ hòa thuận với nhau. Nếu bây giờ chúng ta có những căn tính cố định, khép kín được viết trên đá, chúng ta sẽ không bao giờ biết được cuộc phiêu lưu của những tình bạn mới sẽ mở ra những khía cạnh mới về con người chúng ta. Chúng ta sẽ không cởi mở với tình bạn rộng rãi của Chúa.
Khi họ đến Emmau, cuộc trốn chạy khỏi Giêrusalem dừng lại. Chúa Giêsu có vẻ như muốn đi xa hơn, nhưng một cách châm biếm hết sức thú vị, họ mời Chúa của ngày Sabát nghỉ ngơi với họ. “Hãy ở lại với chúng tôi vì trời đã tối và ngày sắp tàn” (Luca 24:29). Chúa Giêsu chấp nhận lòng hiếu khách của họ giống như ba người xa lạ trong Sáng thế ký chương 18 đã chấp nhận lòng hiếu khách của Abraham. Chúa là khách của chúng ta. Để làm khách chúng ta cũng phải có lòng khiêm nhường. Sự trân trọng của người Đức nói rằng chúng ta phải rời bỏ “cương vị thư thái của những người chủ nhà đón tiếp khách nhưng hãy để cho mình được tiếp đón vào cuộc sống của những người đồng hành cùng chúng ta trên hành trình của nhân loại.”
Marie-Dominique Chenu OP, nghị phụ vỉ đại của Công đồng Vatican II, hầu hết các buổi tối đều ra ngoài, ngay cả khi ngài đã tám mươi. Ngài ra ngoài lắng nghe lãnh đạo công đoàn, giới học giả, nghệ sĩ, gia đình và chấp nhận sự tiếp đón hiếu khách của họ. Vào buổi tối, chúng tôi gặp nhau uống bia và ngài hỏi: ‘Hôm nay bạn học được gì? Bạn đã ngồi ở bàn của ai? Bạn đã nhận được những ân huệ gì?’ Giáo hội ở mọi châu lục đều có những hồng ân dành cho Giáo hội hoàn vũ. Chỉ lấy một ví dụ, các anh em tu sĩ của tôi ở Châu Mỹ Latinh đã dạy tôi phải lắng nghe lời nói của người nghèo, đặc biệt là người anh em yêu quý của chúng tôi, Gustavo Gutiérrez. Chúng ta có nên nghe họ trong các cuộc tranh luận của chúng ta trong tháng này không? Chúng ta sẽ học được gì từ anh chị em chúng ta ở Châu Á và Châu Phi?
:Khi ngồi vào bàn với họ, Ngài cầm lấy bánh, tạ ơn, rồi bẻ ra trao cho họ. Sau đó, mắt họ mở ra và họ nhận ra Ngài nhưng Ngài lại biến mất khỏi tầm mắt của họ” (Luca 24:29). Đôi mắt của họ đã được mở ra. Lần trước chúng ta nghe cụm từ đó là khi Adam và Eva hái quả từ Cây Sự Sống, mắt họ mở ra và họ biết mình trần truồng. Đây là lý do tại sao một số nhà bình luận cổ xưa coi hai môn đệ ấy là Cleophas và vợ ông, một cặp vợ chồng, một Adam và Eva mới. Bây giờ họ ăn bánh sự sống.
Một suy nghĩ nhỏ cuối cùng: Khi Chúa Giêsu biến mất khỏi tầm mắt của họ, họ nói: “Lòng chúng ta há chẳng bừng cháy khi Ngài nói chuyện với chúng ta trên đường sao?’ (Luca 24:32) Dường như chỉ sau đó họ mới nhận ra niềm vui họ có được khi bước đi với Chúa. Thánh John Henry Newman nói rằng chỉ khi nhìn lại cuộc đời mình, chúng ta mới nhận ra Thiên Chúa luôn ở bên chúng ta như thế nào. Tôi cầu xin rằng đây cũng sẽ là trải nghiệm của chúng ta.
Trong Thượng Hội đồng này, chúng ta sẽ giống như những môn đệ này. Đôi khi chúng ta không nhận thức được ân sủng của Chúa đang hành động trong chúng ta và thậm chí có thể nghĩ rằng tất cả những điều đó chỉ là lãng phí thời gian. Nhưng tôi cầu xin Chúa để sau này nhìn lại, chúng ta sẽ nhận ra rằng Chúa luôn ở bên chúng ta và tấm lòng chúng ta cháy bỏng trong chúng ta.
[1] “La megliu parola è chiddra chi nun si dici – Lời hay nhất là lời chưa nói”
[2] “Humili cordis intelligentia – Trí tuệ của cõi lòng khiêm nhường”
[3] Man at Play or Did you ever practice eutrapelia? Được dịch bởi Brian Battershaw và Edward Quinn, Compass Books, London, 1965
[4] Granta, Luân Đôn, 2016, tr. 457
Phêrô Phạm Văn Trung chuyển ngữ
