Sáng thứ Hai, Cha Timothy Radcliffe, dòng Đa Minh và cựu Bề trên Dòng Giảng Thuyết, đã suy tư về ý nghĩa của “Tình bạn” với những người sẽ tham gia Đại hội đồng Thượng Hội đồng Giám mục sẽ bắt đầu vào Thứ Tư, ngày 4 tháng 10.
Suy niệm 3
“Tình bạn”
2 tháng 10 năm 2023
Vào đêm trước khi chết, Chúa Giêsu đã cầu nguyện với Cha ngài: “Xin cho họ nên một như chúng ta” (Ga 17,21). Nhưng ngay từ đầu, trong hầu hết các văn kiện Tân Ước, chúng ta thấy các môn đệ chia rẽ, cãi vã, rút phép thông công lẫn nhau. Chúng ta tập họp tại Thượng Hội đồng này vì chúng ta cũng bị chia rẽ và chúng ta hy vọng cũng như cầu nguyện cho sự hiệp nhất giữa trái tim và tâm trí. Đây phải là chứng từ quý giá của chúng ta trong một thế giới bị chia cắt bởi xung đột và bất bình đẳng. Nhiệm Thể Chúa Kitô phải thể hiện sự bình an mà Chúa Giêsu đã hứa và thế giới khao khát.
Hôm qua tôi đã xem xét hai nguồn gốc của sự chia rẽ: những niềm hy vọng xung đột của chúng ta và những tầm nhìn khác nhau về Giáo hội vốn là tổ ấm. Nhưng những căng thẳng này không nhất thiết phải chia cắt chúng ta; Chúng ta là những người mang một niềm hy vọng vượt quá hy vọng, và là ngôi nhà rộng rãi của Vương quốc mà trong đó Chúa nói với chúng ta rằng có “nhiều chỗ ở” (Ga 14:1).
Tất nhiên không phải mọi hy vọng hay ý kiến đều chính đáng. Nhưng chính thống thì rộng rãi còn tà giáo thì hẹp hòi. Chúa dẫn đàn chiên của Ngài ra khỏi chuồng chiên nhỏ bé để đến những đồng cỏ rộng mở của đức tin chúng ta. Vào Lễ Phục Sinh, Ngài sẽ dẫn họ ra khỏi căn phòng nhỏ bé bị khóa để vào trong sự bao la vô biên của Thiên Chúa, “Thiên Chúa sung mãn” [1] .
Vậy chúng ta hãy cùng nhau lắng nghe Ngài. Nhưng bằng cách nào? Một giám mục người Đức lo ngại về “giọng điệu gay gắt” trong các cuộc thảo luận thượng hội đồng của họ. Ngài ấy nói rằng các cuộc thảo luận “giống như một cuộc trao đổi bằng lời nói khoa trương” hơn là một cuộc tranh luận có trật tự.” [2] Tất nhiên, những cuộc tranh luận hợp lý có trật tự là cần thiết. Là một tu sĩ Đa Minh, tôi không bao giờ có thể phủ nhận tầm quan trọng của lý trí! Nhưng cần nhiều hơn nữa nếu chúng ta muốn vượt qua sự khác biệt của mình. Chiên thì tin cậy vào tiếng Chúa vì đó là tiếng của bạn bè. Thượng Hội đồng này sẽ có kết quả nếu nó đưa chúng ta đến một tình bạn sâu sắc hơn với Chúa và với nhau.
Vào đêm trước khi chết, Chúa Giêsu nói với các môn đệ sắp phản bội, chối bỏ và bỏ rơi Ngài rằng: “Ta gọi các con là bạn hữu” (Ga 15,15). Chúng ta được đón nhận bởi tình bạn chữa lành của Thiên Chúa, tình bạn mở ra những cánh cửa ngục tù mà chúng ta tạo ra cho chính mình. “Thiên Chúa vô hình nói chuyện với con người như những người bạn” (Vatican II, Dei Verbum, 2). Ngài đã mở đường vào tình bạn vĩnh cửu của Chúa Ba Ngôi. Tình bạn này được dành cho các môn đệ của Ngài, cho những người thu thuế và gái mại dâm, cho các luật sĩ và người nước ngoài. Đó là hương vị đầu tiên của Nước trời.
Cả Cựu Ước lẫn Hy Lạp và La Mã kinh điển đều coi tình bạn như vậy là không thể. Tình bạn chỉ ở giữa những điều tốt đẹp. Tình bạn với kẻ ác được coi là không thể. Như Thánh vịnh 26 nói: “Con hằng gớm ghét bè lũ vô lương, không ngồi chung với phường gian ác” (câu 5). Kẻ xấu không có bạn bè vì họ chỉ cộng tác để làm những việc ác. Nhưng Thiên Chúa của chúng ta luôn có khuynh hướng tạo ra những tình bạn gây sốc. Ngài yêu Giacóp, kẻ lừa gạt; và Đavít, kẻ sát nhân và ngoại tình; và Salômôn kẻ thờ ngẫu tượng.
Ngoài ra, tình bạn chỉ có thể có giữa những người bình đẳng. Nhưng ân sủng nâng chúng ta lên trong tình bạn thiêng liêng. Aquinô nói solus Deus deificat, “chỉ có Chúa mới có thể khiến chúng ta trở nên giống thần thánh” [i] Hôm nay là Lễ Các Thiên Thần Bản Mệnh, là dấu chỉ của tình bạn độc đáo mà Thiên Chúa dành cho mỗi người chúng ta. Đức Thánh Cha nói trong Lễ Các Thiên Thần Bản Mệnh: “Không ai thực hiện một cuộc hành trình một mình và không ai nên nghĩ rằng mình cô đơn” [3]. Khi chúng ta thực hiện cuộc hành trình, mỗi chúng ta đều được ôm ấp bởi tình bạn thần thiêng.
Việc rao giảng Tin mừng không bao giờ chỉ là truyền đạt thông tin. Đó là một hành động của tình bạn. Một trăm năm trước, Vincent McNabb OP đã nói: “Hãy yêu thương những người bạn rao giảng. Nếu không thì đừng rao giảng. Hãy rai giảng cho chính mình.” Thánh Đa Minh được cho là được mọi người yêu mến vì ngài yêu thương tất cả mọi người. Thánh Catarina Siena được vây quanh bởi một nhóm bạn bè: nam nữ, giáo dân và tu sĩ. Họ được gọi là Caterinati, những người của Catarina. Thánh Martin de Porres thường xuất hiện với cảnh một con mèo, một con chó và một con chuột đang ăn cùng một món ăn. Một hình ảnh đẹp về đời sống tôn giáo!
Không có tình bạn dễ dàng nào giữa nam và nữ trong Cựu Ước. Nước trời đến cùng với Chúa Giêsu được bao quanh bởi bạn bè, đàn ông và phụ nữ. Thậm chí ngày nay, nhiều người vẫn nghi ngờ khả năng có một tình bạn vô tội giữa nam và nữ. Đàn ông sợ bị buộc tội; phụ nữ sợ bị đàn ông bạo hành; giới trẻ sợ bị lạm dụng. Chúng ta nên thể hiện tình bạn rộng rãi của Thiên Chúa.
Vì vậy, chúng ta rao giảng Tin mừng bằng tình bạn vượt qua ranh giới. Thiên Chúa đã vượt qua sự phân chia giữa Đấng Tạo Hóa và thụ tạo. Chúng ta có thể tạo ra những tình bạn không thể nào? Khi Chân phước Pierre Claverie được tấn phong làm giám mục Oran ở Algeria vào năm 1981, ngài đã nói với những người bạn Hồi giáo của mình rằng: “Tôi cũng mắc nợ các bạn những gì tôi có ngày hôm nay. Khi học tiếng Ả Rập với các bạn, trên hết tôi đã học được cách nói và hiểu ngôn ngữ của trái tim, ngôn ngữ của tình bằng hữu huynh đệ, nơi các chủng tộc và tôn giáo giao tiếp với nhau… Vì tôi tin rằng tình bạn này đến từ Thiên Chúa và dẫn đến Thiên Chúa” [4] Xin lưu ý, tình bạn đã tạo nên con người của ngài!
Chính vì tình bạn này mà ngài đã bị bọn khủng bố sát hại cùng với một người bạn Hồi giáo trẻ tuổi, Mohamed Bouckichi. Sau khi được phong chân phước, một vở kịch về tình bạn của họ đã được trình diễn, Pierre et Mohamed. Mẹ của Mohamed đã xem vở kịch về cái chết của con trai bà và hôn diễn viên đóng vai anh ấy.
Tin vui mà giới trẻ đang chờ đợi được nghe từ chúng ta là Thiên Chúa đến với họ trong tình bạn. Đây là tình bạn mà họ mong muốn và họ tìm kiếm trên Instagram và TikTok. Khi còn là thiếu niên, tôi kết bạn với các linh mục Công giáo. Với họ, tôi khám phá ra niềm vui đức tin. Than ôi, cuộc khủng hoảng lạm dụng tình dục đã khiến những tình bạn như vậy bị nghi ngờ. Hơn cả tội lỗi tình dục, đó là tội chống lại tình bạn. Vòng xoáy sâu nhất trong Inferno của Dante được dành riêng cho những kẻ phản bội tình bạn.
Vì vậy, nền tảng của tất cả những gì chúng ta sẽ làm trong Thượng Hội đồng này phải là tình bạn mà chúng ta tạo ra. Có vẻ không có gì nhiều. Việc đó sẽ không gây chú ý trên các phương tiện truyền thông. “Họ đến tận Roma để kết bạn! Thật là lãng phí!” Nhưng chính nhờ tình bạn mà chúng ta sẽ thực hiện quá trình chuyển tiếp từ “tôi” sang “Chúng ta” (IL A. 1. 25). Không có việc đó, chúng ta sẽ không đạt được gì cả. Khi Tổng Giám mục Anh giáo của Canterbury, Robert Runcie, gặp Thánh Gioan Phaolô II, ông đã thất vọng vì dường như không đạt được tiến bộ nào hướng tới sự hiệp nhất. Nhưng Đức Thánh Cha bảo ông hãy tin tưởng. “Đoàn thể tính xúc cảm đi trước đoàn thể tính hiệu quả.”
Instrumentum Laboris (ND: tài liệu làm việc) đề cập đến sự cô đơn của nhiều linh mục và “nhu cầu của họ được chăm sóc, có tình bạn và được hỗ trợ” (B. 2.4., b). Trọng tâm của ơn gọi linh mục là nghệ thuật của tình bạn. Đây là tình bạn vĩnh cửu, bình đẳng của Thiên Chúa Ba Ngôi chúng ta. Khi đó mọi chất độc của chủ nghĩa giáo sĩ trị sẽ tan biến. Ơn gọi làm cha mẹ cũng có thể cô đơn và cần có tình bạn bền vững.
Tình bạn là một nhiệm vụ sáng tạo. Trong tiếng Anh chúng ta nói rằng chúng ta fall in love – phải lòng nhau nhưng chúng ta make friends – kết bạn với nhau. Chúa Giêsu hỏi người luật sĩ sau dụ ngôn Người Samaritanô nhân hậu: “Trong ba người này, ai trở thành lân cận của người bị rơi vào tay bọn cướp?” (Lc 10,36). Ngài bảo các môn đệ rằng họ phải kết bạn bằng cách dùng tiền bạc bất chính (Lc 16:9). Trong Thượng Hội đồng, chúng ta có nhiệm vụ sáng tạo là tạo ra những tình bạn không thể có được, đặc biệt với những người mà chúng ta không đồng tình. Nếu bạn nghĩ rằng tôi đang nói những điều vô nghĩa, hãy đến và làm bạn với tôi!
Điều này nghe có vẻ dễ sợ! Hãy tưởng tượng tôi xông vào bạn với quyết tâm sắt đá làm cho bạn trở thành một người bạn. Bạn sẽ muốn chạy trốn! Nhưng nền tảng của tình bạn chỉ là ở bên nhau. Đó là niềm vui khi có sự hiện diện của người khác. Chúa Giêsu mời gọi những người ở vòng trong, Phêrô, Giacôbê và Gioan, lên núi với Ngài, cũng như họ sẽ ở với Ngài trong vườn Ghếtsêmani. Sau khi Chúa về trời, họ tìm kiếm một người khác để thay thế Giuđa, một người đã ở với Chúa và với họ. Phêrô nói rằng ông phải là “một trong những người đã cùng chúng tôi đi theo Chúa Giêsu suốt thời gian Ngài sống giữa chúng ta, kể từ khi Ngài được ông Gioan làm phép rửa cho đến ngày Ngài lìa bỏ chúng ta và được rước lên trời” (Công vụ 1.21) Thiên đàng sẽ chỉ là ở cùng Chúa. Bốn lần trong Thánh Lễ, chúng ta nghe những lời này: “Chúa ở cùng anh chị em”. Đó chính là tình bạn thiêng liêng. Sơ Wendy Becket mô tả việc cầu nguyện là “không được bảo vệ trước sự hiện diện của Chúa”. Không có gì cần phải nói.
Trong cuốn sách về tình bạn thiêng liêng, Thánh Aelred thành Rivaulx, Tu viện trưởng Xitô thế kỷ 12, đã viết “Chúng ta ở đây, bạn và tôi, và tôi hy vọng rằng Chúa Kitô trở thành người thứ ba với chúng ta. Bây giờ không ai có thể làm phiền chúng ta… Vì vậy, hãy đến đây, bạn thân mến, hãy bộc lộ cõi lòng và nói lên suy nghĩ của mình.” Chúng ta có dám nói lên suy nghĩ của mình không?
Tất nhiên, trong Tổng Tu nghị Đa Minh, chúng tôi tranh luận và đưa ra quyết định. Nhưng chúng tôi cũng cầu nguyện và ăn uống cùng nhau, đi dạo, uống nước và giải trí. Chúng ta trao cho nhau món quà quý giá nhất, đó là thời gian. Chúng ta xây dựng một cuộc sống chung. Rồi những tình bạn không thể có được nảy sinh. Lý tưởng nhất là chúng ta nên làm điều đó trong ba tuần của Thượng Hội đồng thay vì đi theo con đường riêng vào cuối ngày. Chúng ta hãy hy vọng rằng điều này sẽ có thể thực hiện được tại phiên họp tiếp theo của Thượng Hội đồng này.
Tình yêu sáng tạo của Thiên Chúa cho chúng ta không gian. Herbert McCabe OP đã viết: “Quyền năng của Thiên Chúa chủ yếu là quyền năng cứ để cho mọi thứ diễn ra. “Hãy có ánh sáng” – quyền năng sáng tạo chỉ là quyền năng khi nó không có khả năng can thiệp vào các thụ tạo, bởi vì nó khiến mọi vật là chính chúng, mọi người là chính họ. Rõ ràng việc sáng tạo không tạo ra sự thay đổi nào đối với các sự vật, việc sáng tạo để cho các sự vật là chính chúng. Sự sáng tạo đơn giản là chỉ để mọi thứ diễn ra tự nhiên, và tình yêu của chúng ta là một hình ảnh mờ nhạt về điều đó. [5] ‘
Thường không cần lời nói. Một thiếu nữ người Algeria tên là Yasmina đã để lại một tấm thiệp gần nơi tử đạo của Pierre Claverie. Cô ấy viết trên đó, “Tối nay, thưa Cha, con không có lời nào để nói. Nhưng con có nước mắt và hy vọng” [6]
Nếu chúng ta ở bên nhau như thế này, chúng ta sẽ gặp nhau như thể mới gặp nhau lần đầu! Khi Chúa Giêsu dùng bữa với người Pharisêu Simon, thì một phụ nữ, có thể là gái điếm địa phương, bước vào và khóc, rửa chân cho Ngài bằng nước mắt. Simon bị sốc. Chúa Giêsu không thấy cô ấy là ai sao? Nhưng Chúa Giêsu trả lời: “Ông thấy người phụ nữ này chứ? Tôi vào nhà ông: nước lã, ông cũng không đổ lên chân tôi, còn chị ấy đã lấy nước mắt tưới ướt chân tôi, rồi lấy tóc mình mà lau” (Lc 7: 44).
Israel đã khao khát được nhìn thấy khuôn mặt của Thiên Chúa. Trong nhiều thế kỷ họ đã hát: “xin toả ánh tôn nhan rạng ngời trên chúng con để chúng con được ơn cứu độ” (Tv 80). Nhưng không thể nhìn thấy Chúa mà còn sống. Israel khao khát điều không thể chịu nổi, đó là được nhìn thấy dung nhan Thiên Chúa. Nơi Chúa Giêsu, khuôn mặt này đã được mạc khải. Những người chăn chiên có thể nhìn Ngài như một em bé đang ngủ trong máng cỏ mà họ vẫn còn sống. Khuôn mặt của Chúa trở nên rõ ràng, nhưng chính Chúa đã chết, đôi mắt nhắm nghiền trên cây thánh giá.
Trong Kinh nguyện Thánh Thể thứ hai, chúng ta cầu nguyện cho người đã chết được đón nhận trong ánh sáng tôn nhan Thiên Chúa. Sự Nhập Thể là sự hiển hiện của Thiên Chúa. Một nhà thần học cổ xưa, có thể là Thánh Augustinô, tưởng tượng ra cuộc đối thoại với Tên Trộm Lành, người đã chết cùng với Chúa Giêsu. Ông ta nói: “Tôi không nghiên cứu đặc biệt về Kinh thánh. Tôi là một tên cướp toàn thời gian. Tuy nhiên, vào một thời điểm nào đó trong nỗi đau đớn và cô đơn của mình, tôi thấy Chúa Giêsu đang nhìn tôi và qua cái nhìn của Ngài, tôi hiểu ra mọi điều” [7]
Trong những thời điểm giữa lần đến thứ nhất và lần đến thứ hai của Chúa Kitô, chúng ta phải là gương mặt đó cho nhau. Chúng ta nhìn thấy những người không thể thấy được và mỉm cười với những người cảm thấy xấu hổ. Một tu sĩ Đa Minh người Mỹ, Brian Pierce, đã đến thăm cuộc triển lãm ảnh của trẻ em đường phố ở Lima, Peru. Dưới bức ảnh của một đứa trẻ có chú thích, “Saben que existo pero no me ven. Họ biết tôi tồn tại nhưng họ không nhìn thấy tôi. Họ biết rằng tôi tồn tại như một vấn đề, một mối phiền toái, một thống kê, nhưng họ không nhìn thấy tôi!
Ở Nam Phi, lời chào phổ biến là “SAWABONA”, “Tôi thấy bạn”. Hàng triệu người cảm thấy mình là vô hình. Không ai nhìn họ với sự công nhận. Thường thì người ta bị cám dỗ thực hiện hành vi bạo lực chỉ để ít nhất người khác nhìn thấy họ! Nhìn này, tôi ở đây! Cảm giác bị coi là kẻ thù còn tốt hơn là không được ai nhìn thấy.
Thomas Merton đi tu vì muốn thoát khỏi sự gian ác của thế gian. Nhưng vài năm sống ở Xitô đã mở mắt ngài trước vẻ đẹp và sự tốt lành của con người. Một ngày nọ, trên đường phố, vảy rơi khỏi mắt ngài. Ngài viết trong nhật ký của mình: “Rồi như thể tôi chợt nhìn thấy vẻ đẹp thầm kín của trái tim họ, chiều sâu của trái tim họ, nơi mà tội lỗi, ham muốn hay sự hiểu biết về bản thân đều không thể chạm tới, cốt lõi của con người họ, con người mà mỗi người đều không thể chạm tới. một con người ở trong mắt Chúa. Giá như họ có thể nhìn thấy con người thật của mình. Giá như chúng ta có thể gặp nhau như vậy mọi lúc. Sẽ không còn chiến tranh, không còn hận thù, không còn tham lam.” [8]
Thế giới của chúng ta khao khát tình bạn, nhưng nó bị phá hoại bởi những xu hướng phá hoại: Sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy, trong đó mọi người gắn kết với nhau bằng những câu chuyện đơn giản, những khẩu hiệu dễ dãi, sự mù quáng của đám đông. Và có một chủ nghĩa cá nhân gay gắt, có nghĩa là tất cả những gì tôi có là câu chuyện của tôi. Terry Eagleton đã viết “Những cuộc hành trình không còn mang tính cộng đồng nữa mà tự mình may đo cho phù hợp với kích cỡ của mình, giống như đi nhờ xe hơn là một chuyến tham quan chung một xe. Những cuộc hành trình đó không còn là những sản phẩm hàng loạt nữa mà phần lớn được thực hiện một mình. Thế giới đã không còn được đẽo gọt theo một cốt truyện chung nữa, điều đó có nghĩa là bạn có thể tự tạo nên cuộc sống của mình theo cách bạn muốn.” [9] Nhưng “câu chuyện của tôi” là câu chuyện của chúng ta, câu chuyện Tin mừng có thể được kể theo những cách tuyệt vời khác nhau.
Một điểm ngắn gọn cuối cùng. CS Lewis nói rằng những người yêu nhau nhìn nhau nhưng bạn bè nhìn về cùng một hướng. Họ có thể không đồng ý với nhau, nhưng ít nhất họ chia sẻ cùng một số vấn đề. Tôi trích dẫn: “Bạn có quan tâm đến sự thật tương tự không? Người nào đồng ý với chúng ta rằng một vấn đề nào đó, vốn dĩ ít được người khác coi trọng, lại có tầm quan trọng lớn lao, thì người ấy có thể là Bạn của chúng ta. Người ấy không cần phải đồng ý với chúng ta về câu trả lời.” [10]
Điều dũng cảm nhất mà chúng ta có thể làm trong Thượng Hội đồng này là thành thật về những nghi ngờ và thắc mắc của chúng ta với nhau, những vấn đề mà chúng ta không có câu trả lời rõ ràng. Khi đó chúng ta sẽ trở nên gần gũi với tư cách là những người cùng tìm kiếm, những người ăn xin sự thật. Trong tác phẩm Don Quixote của Graham Greene, một linh mục Công giáo người Tây Ban Nha và một Thị trưởng Cộng sản cùng nhau đi nghỉ. Một ngày nọ họ dám chia sẻ những nghi ngờ của mình. Vị linh mục nói, “thật kỳ lạ khi việc chia sẻ cảm giác nghi ngờ lại có thể gắn kết con người lại với nhau, có lẽ còn hơn cả việc chia sẻ một đức tin. Người có đức tin sẽ đấu tranh với một người có đức tin khác vì sự khác biệt; người hoài nghi chỉ chiến đấu với chính mình.” [11]
Đức Thánh Cha Phanxicô đã nói trong cuộc đối thoại với Rabbi Skorka: “Các nhà lãnh đạo vĩ đại của Dân Chúa là những người luôn để lại chỗ cho sự nghi ngờ…Ai muốn trở thành người lãnh đạo của Dân Chúa phải dành cho Chúa không gian của mình; do đó, thu mình lại, rút lui vào chính mình với sự nghi ngờ, những trải nghiệm nội tâm về bóng tối, về việc không biết phải làm gì; tất cả những điều đó cuối cùng đều mang tính chất rất thanh lọc. Người lãnh đạo tồi là người tự tin và bướng bỉnh. Một trong những đặc điểm của một nhà lãnh đạo tồi là có tính chuẩn mực quá mức vì sự tự tin của mình.” [12] (Trên trời và dưới đất, 52)
Nếu không có sự quan tâm chung về sự thật thì có cơ sở gì cho tình bạn? Tình bạn khó khăn trong xã hội chúng ta một phần vì xã hội hoặc đã mất niềm tin vào sự thật, hoặc bám vào những sự thật chính thống hạn hẹp không thể bàn cãi. Solzhenitsyn đã nói” ‘một lời nói thật có giá trị hơn cả thế giới.” [13] Một người anh em của tôi đang đi trên xe buýt tình cờ nghe thấy hai người phụ nữ ngồi ở ghế phía trước anh ta. Một người phàn nàn về những đau khổ mà bà phải chịu đựng. Người kia nói: “Này bạn thân mến, bạn phải minh triết về điều đó chứ.” “Minh triết là gì?” “Nó có nghĩa là bạn đừng nghĩ về những đau khổ đó.”
Tình bạn nảy nở khi chúng ta dám chia sẻ những nghi ngờ và cùng nhau tìm kiếm sự thật. Nói chuyện với những người đã biết mọi thứ hoặc những người hoàn toàn đồng ý thì có ích gì? Nhưng làm thế nào chúng ta có thể làm được điều đó? Đó là chủ đề của buổi hội thảo tiếp theo.
[1] Được Thomas Bacon (1512/13–1567) sử dụng sớm nhất.
[2] Ấn bản, Christa Pongratz-Lippitt, 20 tháng 3 năm 2023
[3] Bài giảng Lễ Các Thiên Thần Hộ Mệnh, 2014
[4] Hồng y Murphy O’Connor, A Life Poured Out, trang 8
[5] God Matters, Darton, Longman và Todd, London, 1987, tr. 108
[6] Paul Murray OP, Scars: Essays, poems and meditations on affliction, Bloomsbury 2014, trang 47
[7] Trích dẫn bởi Paul Murray OP, Scars trang 143
[8] trích dẫn Willam H. Shannon, Seeds of Peace: Contemplation and non-violence New York 1996 trang 63
[9] Terry Eagleton, “What’s Your Story?”, in London Review of Books, February 16, 2023 https://www.lrb.co.uk/the-paper/v45/n04/terry-eagleton/what-s-your-story
[10] P. 66
[11] Monsignor Quixote, New York: Penguin Classics [1982] 2008, trang 41
[12] Bergoglio, Jorge Mario and Abraham Skorka. On Heaven and Earth. New York: Image [2010] 2013, trang 52, trích dẫn Marc Bosco, SJ, “Colouring Catholicism: Greene in the Age of Pope Francis”.
[13] Nobel Prize Speech 1970 “One Word of Truth”
Phêrô Phạm Văn Trung chuyển ngữ.
(www.vaticannews.va)
